ދިވެހިރާއްޖެއިން ފެންނަން އޮތް އެންމެ ދުވަސްވީ ރަސްމީ އެއް ލިޔުމަކީ އިސްދޫ ލޯމާފާނެވެ. އިސްދޫ ލޯމާފާނު ލިޔެވިފައި ވަނީ އައްސުލްޠާން ދިނެއި ކަލަމިންޖާ ސިރީ ގަޑަނާދީއްތަ މަހާރަދުން (1192 – 1198) ގެ ރަސްކަމުގެ ތިންވަނަ އަހަރުއެވެ. އެއީ ކީރިތި ރަސޫލާ ސުވަރުގަ ވަޑައިގެންނެވިތާ 582 އަހަރު ފަހެވެ. ހިޖުރީގޮތުން 592 ވަނަ އަހަރެވެ. މީލާދީން 1194 ވަނަ އަހަރެވެ. ސިރީ ގަދަނާދީއްތަ މަހާރަދުންގެ އަމުރުފުޅަށް އިސްދޫ ލޯމާފާނު ލިޔުއްވީ ފެހެންދޫ ފެހިފުނައަވަށު "ސުރިސިރު" ކިޔުނު ފަޑިއަތް ބޭކަލެކެވެ. އިސްދޫ ލޯމާފާނު ތަރުޖަމާކޮށްފައިވަނީ 1986 ވަނަ އަހަރު ދިވެހިތާރީޚަށް އަގުހުރި ޚިދުމަތްތަކެއް ކޮށްދެއްވި ޙަސަން އަޙްމަދު މަނިކާއި، ސްރީލަންކާގެ ޕްރޮފެސަރު ޖީ.ޑީ. ވިޖެޔަވަރުދަނަ އެވެ

"ލޯމާފާނު" ނުވަތަ "މާލޯފާނު" އަކީ އިހު ޒަމާނުގައި ލޯފޮތިތަކެއްގައި ލިޔެފައިވާ ލިޔުންތަކެކެވެ. ފެންނަންހުރި މިފަދަ ލޯމާފާނުތަކަކީ ދައުލަތުން ދެއްވާފައިވާ ބޯގަ ފަތްކޮޅުތަކެކެވެ. ބޯގައަކީ މިސްކިތް، ޒިޔާރަތް ފަދަ މުޤައްދަސް ތަންތަނަށް ކުރާ ވަގުފެވެ. ވަގުފުކުރަނީ އެތަންތަން ބެލެހެއްޓުމަށް ޚާއްޞަކޮށްފައި ހުންނަ ބިންބިމާއި ރުއްގަހެވެ. ކުރީ ޒަމާނުގެ ލޯމާފާނުތައް ހުންނަނީ ހަނިދިގު ލޮއި ފޮތިތަކެއްގައި ކަނޑައި ނަގައި ލިޔުމަށްފަހު ފޮތިތަކުގެ އެއްކޮޅުގައި ލޯވަޅެއް އަޅައި އެކަތައިގެ ބޮޅަކަށް އަމުނާފައެވެ. ލޯމާފާނުތައް ބަހައްޓާފައި ހުންނަނީ އެ ބޯގަ ދެއްވި މިސްކިތެއްގެ އެތެރޭގައި ފާރަށް އެއްޗެއް ޖަހައި އޭގައި އަޅުފާއެވެ. އިސްދޫ ލޯމާފާނަކީ އިސްދޫގައި އެންމެ ފުރަތަމަ ބިނާކުރެވުނު މިސްކިތުގެ ބޯގަ ފަތްކޮޅެވެ. މި ލޯމާފާނު ލިޔެފައިވަނީ އެވޭލާ އަކުރުންނެވެ.

އިސްދޫ ލޯމާފާނުގެ ކޮންމެ ފޮއްޗެއްގެ ފުށުގައި ލިޔެފައިވެއެވެ. ކޮންމެ ފުށެއްގައި އޮތީ ފަސް ފޮޅުވަތެވެ. ޞަފުޙާ ނަންބަރު ޖަހާފައި ވަނީ އިހުގެ ދިވެހި ހިސާބު އަކުރުން، ކޮންމެ ފޮއްޗެއްގެ ކޮންމެ ވެސް އެއް ފުށެއްގައެވެ. ފުރަތަމަ ޞަފްޙާގެ ވާތް ފަރާތުގައިވާ ހަތަރެސްކަން ގޮޅިއެއްގައި ވަނީ ލޯމާފާނު ލިޔުމަށް އަމުރުކުރެއްވި އައްސުލްޠާން ނިދެއި ކަލަމިންޖާ ސިރީ ގަޑަނާދީއްތަ ރަދުންގެ ސިއްކަފުޅެވެ.

Advertisement

އިސްދޫ ލޯމާފާނަކީ ދިވެހީންގެ ތެރޭގައި އާންމުކޮށް އަރަބި ނަންތައް މީހުންނަށް ކިޔައި އުޅެންފެށުމުގެ ކުރީގެ ލޯމާފާނެކެވެ. އެކަން އެނގެނީ އެ ލޯމާފާނުގައި އަރަބި ނަމެއް ނެތެވެ. އިސްދޫ ލޯމާފާނު މައިގަނޑު ދެ ބައެއް ހިމެނެއެވެ. އެއް ބަޔަކީ ލޯމާފާނު ލިޔުމަށް އަމުރުކުރެއްވި ސިރީ ގަޑަނާދީއްތަ މަހާރަދުންގެ މަތިފުށުގެ ތަފްޞީލެކެވެ. އަނެއް ބަޔަކީ ލޯމާފާނު ނިސްބަތްވާ އިސްދޫ ހުކުރު މިސްކިތް ނުވަތަ "ޖުމާ މަސްޖިދު"ގެ ބޯގައާ ބެހޭ މަޢުލޫމާތެވެ. މި ބައިގައި އެ މިސްކިތާ ބެހޭ މަޢުލޫމާތާއި، ބޯގައަށް ދެއްވި ބިންތަކާއި، އަދި ރަދުންގެ ފަރާތްޕުޅުން ދެއްވާ އެހެނިހެން މަންފާތަކާއި، މިސްކިތް ބެލެހެއްޓުމަށް ލައްވާފައިވާ މީހުންނާއި އެހެނިހެން އަމުރުފުޅުތައް ވެއެވެ. މި ލޯމާފާނު ނިންމާލާފައިވަނީ، ލޯމާފާނު ލިޔުއްވި ބޭކަލެއްގެ ނަމާއި ހެކިންގެ ގޮތުގައި ތިއްބެވި ވަޒީރުންނާއި، އިސްވެރީންގެ ނަންފުޅުތައް ބަޔާންކުރުމާއެކުގައެވެ.

އިސްދޫ ލޯމާފާނަކީ އިސްދޫ އިސްލާމް ކުރެއްވުމަށްފަހު ކަންތައްތައް ހިނގާދިޔަގޮތް ބަޔާންކޮށްފައިވާ ތާރީޚީ ރަސްމީ ލިޔުމެކެވެ. އިސްދޫ އިސްލާމްކުރައްވައި، އެ ރަށުގައި ހުކުރު މިސްކިތް ބިނާކުރެއްވިގޮތާއި، އެ މިސްކިތް ބެލެހެއްޓުމުގެ އިންތިޒާމުތައް ހަމަޖެއްސެވިގޮތް އެ ލޯމާފާނުގައި ވެއެވެ. ކުރީގައި ތިއްބެވި ކާފަރު ރަސްރަސްކަލުން އިސްދޫގައި ގާއިމު ކުރައްވާފައިވާ ބުޑިސްޓު ވޭރު ތަޅާ ސުންނާފަތި ކުރައްވައި އެތަނުގައި ހުރި ބޮޑު ބުދު އުފުރާލެއްވިއެވެ. އަދި ވޭރުގައި ތިބި ހާމުދުރުންގެ އެންމެން މާލެ ގެންނެވިއެވެ. ރަދުން އަމުރު ކުރެއްވީ އެމީހުންގެ ތެރެއިން އިސްލާމް ނުވި އެންމެން ޤަތުލުކުރެއްވުމަށާއި ކުރީގައި އިސްދޫ ވޭރަށް ރައްޔިތުންގެ އަތުން ނަގަމުންދިޔަ އާމުދަނީ ނުވަތަ ޓެކްސް ދައުލަތަށް ނަންގަވާށެވެ.

އިސްދޫގައި އެޅި ފުރަތަމަ ހުކުރު މިސްކިތް ބިނާކުރެއްވީ ގަލާއި ލަކުޑިންނެވެ. އެ ރަށުގެ ރައްޔިތުންނަށް ދީނަށް ގޮވާލައްވައި، އިސްލާމްވީ މީހުން މިނިވަންކުރެއްވީއެވެ. އިސްލާމްދީން ގަބޫލުނުކުރި އެންމެން ގަތުލުކުރެއްވީއެވެ. ކާފަރަކު އެ ރަށުގައި އުޅުން މަނާކުރެއްވިއެވެ. މި ވާހަކަތައް ހުރީ އިސްދޫ ލޯމާފާނުގައެވެ. އިސްދޫ އިސްލާމް ކުރެއްވީ ދިވެހިރާއްޖެ އިސްލާމްވީތާ 42 އަހަރު ފަހުންނެވެ.